BMT böhran və qarşıdurma şəraitində islahatlara çağırır

İki həftə sonra BMT-nin islahat çağırışı aradan qaldırmaq istədiyi eyni ziddiyyətlərlə üzləşir.

İki həftə əvvəl dünya liderləri Nyu-Yorkda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 80-ci Baş Assambleyasına toplaşsalar da, həmin gərgin açılış həftəsinin əks-sədası hələ də hiss olunur. Almaniyanın xarici işlər naziri Annalena Baerbokun sədrliyi ilə keçirilən yubiley sessiyası müharibə, humanitar fəlakət və sülhü qorumaq üçün yaradılmış institutlara artan etimadsızlıq fonunda baş tutdu.

Sessiyanın mövzusu — “Birlikdə: sülh, inkişaf, insan hüquqları və gələcəyə doğru 80 illik birgə fəaliyyət” — birliyi nümayiş etdirmək məqsədi daşıyırdı. Lakin Baş Assambleya zalında hökm sürən ab-hava Ukraynada davam edən müharibə, Qəzza zolağında dağıntılar və BMT Təhlükəsizlik Şurasının — təşkilatın ən nüfuzlu orqanının — məhz qlobal təhlükəsizliyin təmininə məsul olan dövlətlər tərəfindən iflic vəziyyətinə salındığı barədə artan düşüncəni üzə çıxardı.

Adətə görə, iclası ABŞ açdı. Prezident Donald Tramp 56 dəqiqə davam edən çıxışı ilə çoxşaxəli beynəlxalq baxışdan çox seçki kampaniyasını xatırlatdı. O, BMT-ni “qlobalist gündəmi” təşviq etməkdə ittiham etdi, “yaşıl enerji”ni “dələduzluq” adlandırdı və Avropanı Rusiya qazından imtina etməyə çağırdı. O, Fələstin dövlətinin tanınmasını rədd etdi, İsrailə güclü dəstəklərini təsdiqlədi və Qəzza zolağında saxlanılan girovların azad edilməsini tələb etdi.

Çıxışda improvizasiya və şəxsi hücumlar — o cümlədən London meri ilə bağlı kəskin ifadələr — zalda təəccüb doğurdu və dünya mətbuatının əsas başlıqlarına çevrildi. CNN Trampın nitqini həm “dramatik”, həm də “qarşıdurmalı” adlandırdı, onun qlobalizmə qarşı çıxışını vurğuladı və çıxışını milli suverenliyin müdafiəsi kimi təqdim etdi. Onun bəzi münaqişələrin, o cümlədən Ermənistan və Azərbaycan arasındakı mübahisənin “həll olunduğu” barədə iddiası isə geniş şəkildə şişirtmə kimi qiymətləndirildi.

Bununla belə, Trampın sözləri əhəmiyyətli idi. ABŞ BMT-nin ən böyük donor dövləti olaraq qalır və onun təşkilatla münasibətləri bəzən gərgin tərəfdaşlıq, bəzən də açıq düşmənçilik səviyyəsində dəyişib. Baş katib Antoniu Quterreş əvvəllər Tramp administrasiyası ilə münasibətləri bərpa etməyə çalışsa da, indi BMT-80 Təşəbbüsü adlanan islahat paketini irəli sürür. Bu təşəbbüs bürokratik mexanizmlərin optimallaşdırılması və təşkilatın maliyyə dayanıqlılığının gücləndirilməsinə yönəlib.

Lakin ənənəvi müttəfiqlər arasında səbir tükənmək üzrədir. Əvvəllər ABŞ-ın dəyişkən siyasətini “gözləməklə” keçirməyə meyilli olan Avropa diplomatları indi etiraf edirlər ki, Vaşinqtonun rolunu görməzdən gəlmək BMT-nin gələcəyi ilə bağlı sualları cavabsız qoyur.

Digər liderlər isə tamamilə fərqli ton nümayiş etdirdilər. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan İsraili Qəzza zolağında hərbi əməliyyatları dayandırmağa çağırdı və dərhal atəşkəs tələb etdi. Qətər Əmiri Şeyx Təmim bin Həməd Əs-Sani isə qətliamları pislədi və fələstinlilərin “soyqırımı” adlandırdığı vəziyyətin diplomatik səyləri zəiflətməsini tənqid etdi.

Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev isə müzakirəni daha yüksək səviyyəyə qaldırmağa çalışaraq, ölkəsini islahat səsi kimi təqdim etdi. Peşəkar diplomat və keçmiş BMT rəsmisi kimi təcrübəsinə istinad edən Tokayev Təhlükəsizlik Şurasının islahatı ilə bağlı çağırışını yenilədi və xəbərdarlıq etdi ki, 2024-cü ildə qlobal hərbi xərclər silahlara nəzarət sazişlərinin dağılmasına baxmayaraq 2,7 trilyon dollara qədər artacaq.

“Düşmənçilik psixologiyası bütün tərəfləri uçuruma aparır,” — deyə o xəbərdarlıq etdi və dünya liderlərini “hərbi düşüncə tərzindən” kənara çıxmağa çağırdı.

Onun çıxışı Şuranın strukturuna dair köhnə müzakirələri yenidən alovlandırdı. 1945-ci ildə yaradılmış bu orqan beş daimi üzv — ABŞ, Rusiya, Çin, Fransa və Böyük Britaniya — tərəfindən idarə olunur və hər biri veto hüququna malikdir. Praktikada bu veto hüququ iflic alətinə çevrilib: Vaşinqton 2023-cü ildən bəri Qəzzada atəşkəs çağırışlarını altı dəfə bloklayıb, Moskva isə Ukraynadakı müharibə ilə bağlı qətnamələri mütəmadi olaraq veto edir.

Tokayev “orta güclərin” — yəni Qazaxıstan kimi resurslara malik, lakin supergüc iddiası olmayan ölkələrin — bloklar arasında körpü rolunu oynaya biləcəyini qeyd etdi. O, Almaniya, Yaponiya, Hindistan və Braziliya tərəfindən irəli sürülən “G4 modeli”ni dəstəklədi. Bu təşəbbüs Asiya, Afrika və Latın Amerikasından yeni daimi üzvlərin əlavə olunmasını nəzərdə tutur, eyni zamanda Çin və Rusiya kimi nəhəng dövlətlərin dominantlığını məhdudlaşdırmaq üçün rotasiya və hesabatlılığın vacibliyini vurğulayır.

Onun arqumentləri Qazaxıstanın təcrübəsi ilə güclənirdi: 1990-cı illərdə nüvə silahlarından imtina, Suriyaya dair sülh danışıqlarının təşkili və 2023-cü ildə BMT Nüvə Silahsızlaşdırılması Mərkəzinin yaradılması. “Nəhəng dövlətlər zorakılığa əl atdığı müddətdə,” — Tokayev nümayəndələrə dedi, — “orta güclər bizə əməkdaşlıq və islahatların sülhə aparan yeganə yol olduğunu xatırlada bilər.”

Baş Assambleyanın ilk gününün sonunda qlobal idarəetmənin ziddiyyətləri artıq aydın görünürdü: birliyin təntənəli ritorikası dünyanın dərin parçalanmış reallığı ilə ziddiyyət təşkil edirdi.

Bir çox diplomatlar üçün əsas sual qalır: Birləşmiş Millətlər Təşkilatı dəyişən reallıqlara uyğunlaşa biləcəkmi, yoxsa 80 il əvvəl yaradıldığı məqsədlərin əksi olaraq, həll etməyə çalışdığı böhranlar tərəfindən kənarda qoyulmaq riski ilə üz-üzə qalacaqmı?