Ukrayna üçün Bişkek Protokolu

1994-cü ilin mayında atəş səsləri nəhayət kəsildikdə, Ermənistan və Azərbaycan arasında əldə olunan atəşkəs daha çox bir milyondan çox insanı evsiz qoyan, həyatları məhv edən və Cənubi Qafqazın xəritəsini dəyişdirən müharibədə ümidsiz bir fasilə kimi görünürdü.

Sovet İttifaqının dağılmasının son mərhələsində bağlanmış bu zəif atəşkəsin onilliklər sürəcəyini və bir ölkənin regional enerji gücünə çevrilməsinin əsasını qoyacağını demək olar ki, heç kim gözləmirdi.

Lakin məhz bu baş verdi.

Atəşkəsin necə əldə edildiyi və iki yeni müstəqil dövlətin taleyini necə dəyişdiyi barədə hekayə siyasi razılaşmaların nə qədər həssas olmasına baxmayaraq ölkələrin inkişaf yolunu dəyişdirə biləcəyini xatırladır.

Atəşkəs: Tükənmə və qeyri-müəyyənlikdən doğulan razılaşma

1994-cü ilin əvvəlində müharibə dalana dirənmişdi. Ermənistanın geniş Azərbaycan ərazilərini nəzarətdə saxlayan qüvvələri iqtisadi təcrid və artan gərginliklə üzləşirdi. Siyasi çalxalanmalar və ərazi itkiləri içində boğulan Azərbaycan isə dağılma həddində idi.

Bakıda hakimiyyətə bir il əvvəl qayıdan prezident Heydər Əliyev ölkəni xaos içində miras almışdı. Ordunun müxtəlif hissələri bir-biri ilə əlaqəsiz idi, iqtisadiyyat geriləyirdi və hökumətin özü daxili qiyamların təhdidi altında idi. Əliyevin prioriteti ölkənin sağ qalması idi və bunun üçün müharibəni dayandırmaq zəruri idi.

Rusiya müdaxilə etdi. Cənubi Qafqazda azalan nüfuzunu bərpa etməyə çalışan Moskva təcrübəli diplomatı Vladimir Kazimirovu bölgəyə göndərdi. Onun yorulmaz “sərfəli diplomatiyası” nəticəsində 1994-cü ilin mayında Bişkek Protokolu imzalandı. Bu, sülh müqaviləsi deyildi; bu, sakitcə, hətta bir növ tərəddüdlə əldə edilən bir atəşkəs idi, çünki alternativlər daha pis görünürdü.

12 mayda döyüşlər dayandı. Heç bir qeydiyyət, bayram olmadı. İnsanlar çox yorulmuşdu və gələcəyin nə gətirəcəyini bilmirdilər.

1994-cü il mayın 21-dəki çıxışında Heydər Əliyev dedi: “Biz yaxşı başa düşürük ki, əgər müharibə davam etsə, bu, yeni böyük faciələrə gətirib çıxaracaq. Ona görə də biz ona son qoymaq istəyirik, problemi sülh yolu ilə həll etməyə çalışırıq… Bişkek protokolunu imzalayarkən Azərbaycan yalnız bir məqsəd güdürdü — atəşi dayandırmaq, və biz buna nail olduq ki, bu da bizim üçün müsbət bir hadisədir.”

Sülhsüz sülh prosesi

Növbəti illər diplomatik səylər gətirdi, amma nəticələr çox az oldu. Rusiya, Fransa və ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi ATƏT-in Minsk qrupu danışıqlar üçün rəsmi platformaya çevrildi. Ardınca saysız-hesabsız təkliflər gəldi: “paket”, “mərhələli həll”, “ümumi dövlət”, “Madrid prinsipləri”. Heç biri irəliləyişə gətirmədi.

Erməninin prioriteti döyüş meydanında əldə etdiyi üstünlüyü möhkəmləndirmək idi. Azərbaycanın məqsədi isə itirilmiş ərazilərin qaytarılması və münaqişənin daimi hal almamasına təminat idi.

Nəticədə diplomatik paradoks yarandı: “dondurulmuş münaqişə”, amma əslində heç də dondurulmamış. Ayrı-ayrı toqquşmalarda hər il onlarla əsgər həlak olurdu. Siyasi ritorika sərtləşirdi, Avropa paytaxtlarında danışıqlar aparan diplomatlar foto üçün poz verirdilər.

Buna baxmayaraq, atəşkəs qüvvədə qalırdı — bir səbəbi də o idi ki, hər iki cəmiyyət hələ bir neçə il əvvəl mövcud olmayan dövlətlər qurmaq üçün nəfəs almağa ehtiyac duyurdu.

Azərbaycanda sabitlik strategiyaya çevrilir

1994-cü il atəşkəsindən sonra ən radikal dəyişikliyə məruz qalan ölkə Azərbaycan oldu.

Keçmiş SSRİ rəhbərliyində təcrübəsi olan və siyasi konsolidasiyada istedadını göstərən Heydər Əliyev atəşkəsin yaratdığı fasilədən istifadə edərək institutları bərpa etdi, sahə komandirlərinə nəzarət etdi və parçalanmış dövlətdə nizam yaratdı. 1990-cı illərin əvvəllərindəki xaosdan fərqli olaraq, yeni rəhbərlik intizam və iddia göstərirdi.

İllərlə istismar olunmamış nəhəng dəniz yataqlarının perspektivləri xarici biznes liderlərini Bakıya cəlb etməyə başlamışdı. Amma onların əsas ehtiyacı bir şey idi — atəşkəsin uzun müddət davam edəcəyinə zəmanət.

1994-cü ilin sentyabrında, atəşkəsdən cəmi dörd ay sonra Əliyev Bakıda bir qrup Qərb neft şirkətini bir araya topladı. Nəticədə “Əsrin kontraktı” — ölkənin enerji sektoruna milyardlarla dollar yönləndirən hasilatın pay bölgüsü sazişi imzalandı.

Bu, postsovet məkanında misilsiz bir addım idi. BP, Amoco, Statoil, Total, Unocal, Itochu və digər şirkətləri birləşdirən konsorsium zamanla Azəri–Çıraq–Günəşli yataqlarını Yaxın Şərqdən kənardakı ən böyük neft mənbələrindən birinə çevirdi.

Atəşkəs bunu mümkün etmişdi; müqavilə isə bunu dönüş nöqtəsinə çevirdi.

nerji gəlirləri müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının əsasına çevrildi. Bu gəlirlər yeni magistralların, aeroportların, mədəniyyət layihələrinin, məktəblərin və sosial proqramların maliyyələşdirilməsinə, həmçinin gələcək nəsillər üçün stabillik yaratmaq məqsədilə Dövlət Neft Fondunun qurulmasına xidmət etdi. Bundan başqa, onlar genişmiqyaslı hərbi modernizasiya proqramına imkan verdi ki, bu da onilliklər sonra regiondakı qüvvələr balansını yenidən dəyişdi.

Ermənistan sabitləşir, amma təcridin nəticələri qalır

Ermənistan üçün döyüşlərin dayanması başqa cür sabitlik gətirdi. Ölkə siyasi baxımdan “qələbə narrativi” və təhlükəsizlik ideyası ətrafında konsolidasiya olundu. Amma iqtisadi baxımdan müharibədən sonrakı illər ağır keçdi.

Türkiyə və Azərbaycanla sərhədlər qapalı olduğundan, Ermənistan həm investisiyalar üçün diasporaya, həm də təhlükəsizlik və enerji məsələlərində Rusiyaya güvənməli olurdu. Atəşkəs Yerevana institutlar yaratmaq və qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya üçün zaman verdi, lakin coğrafi məhdudiyyətlər və blokada maneələri qalırdı.

Azərbaycan milyardlarla xarici investisiya cəlb edərkən, Ermənistanın inkişaf tempi daha sabit, amma daha məhdud idi. Bu fərq ölkələrin gələcək trayektoriyalarını onilliklər boyu müəyyənləşdirdi.

Uzun, amma heç vaxt tam olmayan sülh

1994-cü il atəşkəsi ermənilərlə azərbaycanlıları barışdırmadı. Münaqişəni həll etmədi, sadəcə dondurdu — hər iki tərəfi inanmağa vadar etdi ki, tarix müvəqqəti dayanıb, amma yenidən yazılmayıb.

Bununla belə, o, bəlkə də daha mühüm bir işi gördü: Sovet İttifaqının dağıntıları üzərində yaranmış iki dövlətin öz siyasi sistemlərini və kimliklərini bərpa etməsinə imkan verdi.

Atəşkəs Azərbaycana zəif postsovet respublikasından Avropanı enerji ilə təmin edən, Aralıq dənizinə qədər uzanan boru kəmərlərini olan strateji enerji təchizatçısına çevrilmək imkanı verdi. Ermənistana isə artan iqtisadi təzyiqlərə baxmayaraq, öz təhlükəsizlik doktrinasını qorumağa və sabitləşdirməyə şərait yaratdı. Bundan başqa, o, bir nəsil boyu genişmiqyaslı müharibənin qarşısını alan — qüsurlu olsa da — diplomatik arxitektura formalaşdırdı.

Atəşkəs 25 ildən çox davam etdi və kompromis əsasında sülh müqaviləsi üçün real imkanlar mövcud idi. Təəssüf ki, bu imkanlar dəyərləndirilmədi və 2020-ci ildə atəşkəs tam pozularaq region yenidən dəyişdi. Amma 1994-cü ilin atəşkəsinin mirası qalır: o, ən natamam sazişlərin belə dövlətlərə özlərini yenidən müəyyən etmək üçün məkan yarada biləcəyini xatırladır.
Cənubi Qafqazda isə bu məkan xəritəni, iqtisadiyyatı və gələcəyi dəyişmək üçün kifayət qədər böyük oldu.

Bu dərslərin Ukraynaya tətbiqi: Atəşkəs son deyil, başlanğıcdır

1994-cü ilin mayında erməni və azərbaycanlı komandirlər atəşi dayandırmağa razılaşanda, az adam inanırdı ki, bu atəşkəs uzun sürəcək. O, Moskvanın vasitəçiliyi ilə tələsik hazırlanmış və bir-birinə bu gün Rusiya və Ukraynanın inandığı qədər az inanan yorğun liderlər tərəfindən imzalanmışdı.

Üç onillik sonra, Ukrayna və Rusiya döyüşləri dayandıracaq, amma münaqişəni həll etməyəcək müzakirə edilmiş bir atəşkəs perspektivi ilə üz-üzə qaldıqda, Cənubi Qafqaz sərt və mürəkkəb presedent kimi ortaya çıxır.

Bu, bir plan deyil. Amma bir xəbərdarlıqdır — və bəlkə də sakit bir ümid mənbəyidir.

Ukrayna və Rusiya üçün hərbi qarşıdurmadan siyasi ticarətə keçid — nə qədər uzaq görünsə də — dağıdıcı qeyri-müəyyənliklə mümkün barışığın ilk addımları arasında fərq yarada bilər.

Atəşkəs üçün etibar lazım deyil. Tükənmə, təzyiq və zaman lazımdır.

Bu gün Ukrayna 1994-cü ildəki Azərbaycan və Ermənistandan daha böyük, daha Qərbə inteqrasiya olunmuş və daha siyasi baxımdan bütövdür. Rusiya isə 1990-cı illərlə müqayisədə daha avtoritar, daha təcrid olunmuş və daha militarizasiya olunmuş haldadır. Münaqişələr eyni deyil.

Lakin 1994-cü il atəşkəsinin məntiqi bu gün də aktualdır:

1. Atəşkəs transformasiya üçün siyasi məkan yarada bilər
Azərbaycanın atəşkəsdən modernləşmiş ordu və qloballaşan iqtisadiyyatla çıxması kimi, Ukrayna da müzakirə edilmiş atəşkəsi aşağıdakı məqsədlərlə istifadə edə bilər.

•    Avropa ilə inteqrasiyanı dərinləşdirmək,
•    Müharibənin dağıtdığı infrastrukturu bərpa etmək,
•    Dövlət institutlarını gücləndirmək,
•    NATO standartlarına uyğun hərbi strukturu konsolidasiya etmək.

Natamam atəşkəs məğlubiyyət deyil. Strategiyanın bərpası üçün imkandır.

2. Rusiya təkbaşına dondurulmuş vəziyyətdə qalmaya bilməz

Cənubi Qafqazda uzunmüddətli həll yolu yalnız Bakı və İrəvan üzərindən deyil, həm də Sovet İttifaqının dağılmasından sonra daxili dəyişikliklər yaşayan Moskva üzərindən keçirdi.

Bu gün hər iki tərəf üçün qəbuledilən sülh müqaviləsi Rusiyanın mövcud siyasi modeli dəyişmədən mümkün görünmür. Amma 1994-cü il presedenti göstərir ki, bir regionun siyasi mənzərəsi zamanla tamamilə dəyişə bilər.

İzoliyasından çıxmağa çalışan, daxili təzyiq altında olan və militarizasiya edilmiş iqtisadiyyatının limitləri ilə üzləşən gələcək Rusiya kompromisə daha açıq ola bilər. Rusiyanın demokratikləşməsi perspektivi fantaziya deyil — bölgə bunu artıq görüb və militarizə olunmuş model tükənəndə yenidən mümkün ola bilər.

On il sonra hər iki ölkə bu gün mümkün olmayan ortaq sivilizasiya dəyərlərinə sahib siyasi aktorlara çevrilə bilər.

Bəli, 1994-cü il atəşkəsi sülh gətirmədi. Amma sülhün — illər sonra hətta güc yolu ilə əldə edilmiş olsa belə — mümkün olmasını təmin edən siyasi, iqtisadi və psixoloji şərtləri yaratdı.
Ukrayna və Rusiya üçün atəşkəs hekayənin sonu yox, başlanğıcı ola bilər.

Və artıq Avropanın təhlükəsizlik memarlığını alt-üst etmiş bir müharibədə başlanğıc addımı ən vacib addım ola bilər.
 

Mehman Əliyev