Xarici yardım resursların bir ölkədən digərinə könüllü köçürülməsi şəklində həyata keçirilir. Bu transfer inkişaf etməkdə olan ölkələrə hər hansı kapital axınını əhatə edir. İnkişaf etməkdə olan ölkənin adətən güclü sənaye bazası yoxdur və aşağı İnsan İnkişafı İndeksi ilə xarakterizə olunur.

Xarici yardımın ilkin fərziyyəsi ondan ibarətdir ki, o, yalnız irəliləyişlər, xüsusən də müsbət irəliləyişlər gətirir. Lakin bu, həmişə belə olmur.

Xarici yardımın bir ölkə üçün ən böyük mənfi təsirlərindən biri onların hökumətə buraxdığı təsirlərdir, məsələn, bir ölkəni idarə edəcək maliyyəyə sahib olmaq üçün hökumət öz vətəndaşlarından vergi toplamalıdır. Xalq nəticədə pul kisəsinin sahibi olduğundan, onların hökumətin üzərində müəyyən bir nəzarəti olur. Əgər liderlər vəd etdikləri xidmətləri göstərməsələr, xalqın onları kəsmək gücü var. Baxmayaraq ki, xarici yardım bu əlaqələri zəiflədə bilər və hökuməti daha az məsuliyyətə cəlb edə bilər.

ABŞ hökumətinin xarici yardımı azad və açıq məlumat mübadiləsini, demokratiyanı, şaxələndirilmiş ticarəti və investisiyaları, regional sülh və sabitliyi təşviq etməklə Azərbaycan cəmiyyətinin və iqtisadiyyatının davamlı inkişafını dəstəkləyir. Dünyada həm Rusiya, həm də İranla həmsərhəd olan yeganə ölkə kimi Azərbaycan regional sabitliyə öz töhfəsini verir və Şimal Paylama Şəbəkəsinin, ABŞ və NATO-nun Əfqanıstana çıxışının əsas hissəsidir. O, həmçinin Avropanın enerji təhlükəsizliyi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Cənub Qaz Dəhlizində mühüm rol oynayır. ABŞ və Azərbaycan arasında Ticarət Münasibətləri Sazişi və İkitərəfli İnvestisiya Müqaviləsi var. 

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı (UNDP)
Avropa İttifaqı
Dünya Bankı
ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID)
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Uşaq Fondu (UNICEF)
Asiya İnkişaf Bankı (ADP)
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST)

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Azərbaycanın inkişafı üçün nəzərdə tutduğu bir çox məqsədlərindən bəziləri BMT-nin davamlı inkişafda, yoxsulluğun azalmasında, insanların sağlamlığı və rifahında, yüksək keyfiyyətli təhsildə, gender bərabərliyində, sanitariya, əlverişli və təmiz enerji, iqtisadi inkişaf, azlıqlar üçün bərabərsizliyin azaldılması, məsuliyyətli istehlak və istehsal, iqlimlə mübarizə, sülh, ədalət və güclü institutlardır.


2014-cü ildən indiyədək Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrini əhatə edən 488 Erasmus+ beynəlxalq mobillik layihəsi həyata keçirilib. Azərbaycandan olan 2000-dən çox tələbə və akademik heyətə Aİ-də təhsil almaq və ya tədris etmək üçün dəstək verilmişdir. Aİ və Azərbaycan ölkənin dövlət idarəçiliyinin rəqəmsal transformasiyasına hazırlıq üzərində işləyir. Aİ fermerlərə və investorlara onlayn xidmətlər göstərən elektron kənd təsərrüfatı sisteminin inkişafını dəstəkləyib.

Dünya Bankı və Azərbaycan, Azərbaycanın şəxsi inkişafı üçün əməkdaşlıq edir. Son 30 ildə Dünya Bankı öz resurslarını, biliyini və təcrübəsini Azərbaycana öz milli məqsədlərinə və Bankın yoxsulluğa son qoymaq və ortaq rifahı təşviq etmək kimi qoşa məqsədlərinə nail olmaq yolunda irəliləyiş əldə etməkdə dəstəkləmək üçün təmin etmişdir. Dünya Bankı Qrupu Azərbaycana öz iqtisadiyyatını şaxələndirməyə və inkişaf etdirməyə və yüksək gəlirli ölkə kimi öz potensialına nail olmağa çalışarkən ona kömək etmək öhdəliyinə sadiq qalır.

USAID 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdiyi vaxtdan Azərbaycanla tərəfdaşlıq edir. Əvvəlcə Dağlıq Qarabağ münaqişəsindən zərər çəkmiş insanlara humanitar yardıma diqqət yetirən USAID sonralar Azərbaycanda daha geniş inkişafı dəstəkləmək üçün proqramlarını genişləndirdi. Tərəfdaşlıq ölkənin özünəməxsus sosial-iqtisadi vəziyyətinə uyğunlaşdırılmış tərəqqi və özünə inamını artırmaq məqsədi daşıyır. İllər ərzində USAID institutların təkmilləşdirilməsi, hüquqların təşviqi, vətəndaşların cəlb edilməsi, iş yerlərinin yaradılması, gəlirlərin artırılması və Azərbaycan xalqının həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün texniki yardım və təlimlərə 417 milyon dollardan çox vəsait ayırıb.

USAID kənd təsərrüfatı və turizm kimi qeyri-enerji sektorlarında kiçik və orta müəssisələrə diqqət yetirərək özəl sektorun böyüməsini, investisiya və məşğulluğu təşviq edir. Bundan əlavə, USAID insan alveri və gender əsaslı zorakılıqla mübarizə, təcili tibbi yardım sisteminin təkmilləşdirilməsi, iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə, gender bərabərliyinin və qadınların iqtisadi səlahiyyətlərinin artırılması, hökumət və qeyri-hökumət təşkilatlarına dəstək daxil olmaqla, icmaları həssas edən problemləri həll etməyə çalışır. 

1991-ci ildən USAİD Azərbaycan xalqına dəstək proqramlarına, o cümlədən humanitar yardım, səhiyyə sektoru, iqtisadi və idarəetmə islahatlarına 431 milyon dollar sərmayə qoyub.

25 ildən artıqdır ki, UNICEF uşaqlara həyat üçün möhkəm təməl təmin etmək üçün Azərbaycan hökuməti və xalqı ilə əməkdaşlıq edir. İlkin olaraq qaçqınlara və məcburi köçkünlərə yardıma diqqət yetirən UNICEF indi yoxsulluğun azaldılması, uşaq ölümünün azaldılması və ümumi ibtidai məktəbə qəbul kimi müxtəlif sahələrdə Azərbaycanın əldə etdiyi tərəqqi üzərində işləyir. UNICEF həssas və risk altında olan uşaqlara çatmaq, uşaq və gənclərin inkişafı üçün yeni yanaşmalar hazırlamaq, uşaqları və ailələri dəstəkləyən milli imkanları və sistemləri gücləndirmək məqsədi daşıyır. Onlar ölkə üçün uzunmüddətli dividentlər əldə etmək vasitəsi kimi uşaqlara və gənclərə investisiya qoyuluşunu prioritet hesab edirlər, UNICEF uşaq xidmətləri üçün siyasət, qanunvericilik və standartlar, yerli potensialı gücləndirir və məlumatların toplanması və təhlili vasitəsilə sübuta əsaslanan qərarların qəbulunu təşviq edir. Onların proqramları UNICEF-in davamlı gələcəyə dair qlobal baxışı ilə uzlaşan erkən uşaqlıq inkişafı, təhsil, sosial xidmətlər, uşaqların müdafiəsi, yeniyetmə və gənclərin inkişafı və uşaq hüquqlarının monitorinqini əhatə edir. UNICEF Azərbaycan problemlərini həll etməklə, həssas və təcrid olunmuş uşaqlara və ailələrə mühüm dəstək göstərməklə heç bir uşağı geridə qoymamağa və hər bir uşağın hüquqlarını yerinə yetirməyə sadiqdir. Onlar əldə edilmiş tərəqqini etiraf edirlər, lakin tərəfdaşların dəstəyi ilə onların rifahını və gələcək uğurlarını təmin edərək, bütün ölkə üzrə uşaqların həyatında daha da transformasiyaya nail olmaq üçün səylərini davam etdirirlər.

Asiya İnkişaf Bankı Azərbaycanın rəsmi inkişaf yardımının əsas mənbələrindən biridir. AİB-in cari əməliyyatları özəl sektorun inkişafını artırmaq, dövlət sektorunun səmərəliliyini artırmaq, infrastrukturu təkmilləşdirmək və kapitalı gücləndirmək məqsədi daşıyan 2019-2023-cü illər üzrə ölkə tərəfdaşlığı strategiyası çərçivəsində həyata keçirilir. Strategiya Azərbaycan hökumətinin milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji yol xəritələri ilə sıx uyğunlaşdırılıb.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı COVID-19 pandemiyası zamanı ilk xəstəyə COVİD-19 diaqnozu qoyulan kimi Azərbaycana ən yeni texnologiya ilə kömək esib. ÜST laboratoriya test dəstləri və 2,5 milyon maskanı səhiyyə müəssisələrinə, digər dövlət qurumlarına və əhalinin həssas qrupları ilə işləyən QHT-lərə çatdırıb.

27 sentyabr 2020-ci il tarixində Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlarda münaqişənin kəskinləşməsi ilə Azərbaycanda səhiyyə sistemi daha da genişləndi və zəruri səhiyyə xidmətlərinin göstərilməsinə ciddi zərbə vuruldu. ÜST 2020-ci ilin dekabrında münaqişədən təsirlənmiş beş regionda beş günlük Sağlamlığa Ehtiyacların Qiymətləndirilməsi missiyasını həyata keçirib. Missiya nümayəndələri psixi sağlamlıq və psixo-sosial dəstək ehtiyaclarını əsas boşluqlar kimi müəyyən ediblər, halbuki COVID-19 pandemiyası ciddi narahatlıq doğurub. 

2023-cü ildə Azərbaycanda xarici yardım xərcləri 100 milyon manat artıb. 2023-cü ilin dəqiqləşdirilmiş dövlət büdcəsində xarici yardım xərcləri proqnozu 113 milyon 500 min manat artırılıb. Bu, Azərbaycan Maliyyə Nazirliyinin 2023-cü ilin dövlət və qısaldılmış büdcələrinə dəyişikliklərlə bağlı məlumatında qeyd olunub.

Xarici yardım humanitar böhranların həllində, inkişafın təşviqində və beynəlxalq əməkdaşlığın təşviqində güclü vasitə olaraq qalır. Bununla belə, xarici yardımla bağlı həm müsbət töhfələri, həm də potensial mənfi nəticələri tanımaq vacibdir. Onun effektivliyini artırmaq üçün yardım proqramları diqqətlə tərtib edilməli, şəffaf şəkildə həyata keçirilməli və onların alıcı ölkələrin uzunmüddətli inkişaf məqsədlərinə uyğunluğunu təmin etmək üçün davamlı olaraq qiymətləndirilməlidir. Problemləri həll etməklə və uğurları gücləndirməklə, xarici yardım inkişaf etməkdə olan ölkələrdə davamlı artımın və müsbət sosial dəyişikliyin dəstəklənməsində mühüm rol oynaya bilər. Xarici yardım inkişaf etməkdə olan ölkələrdə kritik ehtiyacların həllində və inkişafın təşviqində mühüm rol oynayır. Xarici yardım tez-tez artımı və sabitliyi təşviq etmək üçün faydalı bir vasitə kimi görünsə də, onun diqqətlə nəzərdən keçirilməsini tələb edən gözlənilməz nəticələri də ola biləcəyini etiraf etmək vacibdir.

Xarici yardım çox vaxt təbii fəlakətlər, münaqişələr və ya digər böhranlarla üzləşən ölkələrə humanitar yardım göstərmək üçün verilir. O, təsirə məruz qalmış əhalini zəruri təchizat, ərzaq və tibbi yardımla təmin etməklə, insanların həyatını xilas etməklə və həssas icmaların yükünü yüngülləşdirməklə dərhal əzabları yüngülləşdirməyə kömək edir.

İnkişaf yardımı yollar, məktəblər, xəstəxanalar və təmiz su obyektləri kimi infrastruktur layihələrinə sərmayə qoymaqla uzunmüddətli iqtisadi artımın təşviqinə yönəlib. Bu investisiyalar yaşayış şəraitini yaxşılaşdırır, təhsilə və səhiyyəyə çıxışı artırır və iqtisadi irəliləyiş üçün imkanlar yaradır.

Xarici yardım münaqişələrin əsas səbəblərini aradan qaldırmaq, sülhyaratma təşəbbüslərini dəstəkləmək, idarəetməni və qanunun aliliyini gücləndirməklə yardım alan ölkələrdə sülh və sabitliyə töhfə verə bilər. Sabit və sülhsevər dövlətlər investisiyaları cəlb etmək və davamlı inkişafa daha çox meyllidirlər.

Xarici yardımın verilməsi diplomatik razılığın siqnalı ola bilər, donor və resipiyent ölkələr (aralarında ticarət əlaqələri olan, red) arasında tərəfdaşlığı gücləndirə bilər. Xarici yardım, müsbət iş əlaqələrini inkişaf etdirə, mədəni mübadiləni təşviq edə və qlobal səhnədə qarşılıqlı maraqları dəstəkləyə bilər.

Tənqidçilər iddia edirlər ki, xarici yardım asılılığa gətirib çıxara bilər, çünki ölkələr inkişaf üçün daxili resursları səfərbər etmək əvəzinə, xarici yardıma arxalanırlar. Yardım daxili əmanətləri və investisiyaları əvəz edə, iqtisadi artıma və özünü təmin etməyə mane ola bilər.

Bəzi xarici yardım proqramları ilk növbədə müasir sektora fayda verə bilər ki, bu da yardım alan ölkələrdə varlılar və kasıblar arasında gəlir fərqlərinə səbəb olur. Xüsusi sənaye və ya regionlara diqqətin yönəldilməsi bərabərsizlikləri gücləndirə və inklüziv inkişafa mane ola bilər.

Yardım korrupsiya üçün imkanlar yarada bilər, bəzi dövlət məmurları və liderlər vəsaitləri öz məqsədləri üçün istifadə etmək əvəzinə şəxsi mənfəət üçün yönəldirlər. Bu kirayəçilik davranışı yardım proqramlarının effektivliyini azaldır və inkişaf səylərinə mane olur.

Xarici yardım donor ölkələrə resipiyent ölkələrə iqtisadi və siyasi təsir göstərməyə imkan verən, onların suverenliyinə və qərar qəbul etmə proseslərinə potensial təhlükə yaradan şərtlərlə gələ bilər. Bu neokolonial yanaşma asılılıq dövrünü davam etdirə və həqiqi öz müqəddəratını təyin etməni əngəlləyə bilər.

Xarici yardım xüsusilə COVID-19 pandemiyasının yaratdığı çağırışlara cavab olaraq Azərbaycanın inkişaf səylərinin dəstəklənməsində mühüm rol oynamışdır. Bu tədqiqat materialı Azərbaycanın əsas səhiyyə sektorunda Pandemiyaya Qarşı Mübarizə Fəaliyyətinə və USAİD-in əməliyyat xərclərinə verdiyi töhfələrə xüsusi diqqət yetirməklə, beynəlxalq təşkilatlardan Azərbaycanın aldığı xarici yardımı araşdırır. 2022-ci ildən 2023-cü ilə qədər yardımın ayrılması tendensiyalarını təhlil edərək, biz ölkədə kritik sağlamlıq və inkişaf ehtiyaclarının həllində xarici yardımın effektivliyi və təsiri haqqında anlayışlar əldə etməyi hədəfləyirik.

USAİD və ÜST arasında birgə səy olan Azərbaycan Pandemiyaya Qarşı Mübarizə Fəaliyyəti Azərbaycanın pandemiyaya qarşı cavab tədbirlərinin mühüm tərkib hissəsini təşkil edir. Bu il Azərbaycan əsas səhiyyə sektorunu gücləndirmək və COVID-19 pandemiyasının yaratdığı problemlərlə mübarizə aparmaq üçün 500,000 ABŞ dolları məbləğində xarici yardım alıb.


Hazırlıq və Cavab Bacarıqlarının Artırılması: Xarici yardım Azərbaycana pandemiya ilə bağlı fövqəladə hallara daha səmərəli və effektiv cavab verməklə hazırlığını və cavab vermək qabiliyyətini artırmağa imkan verib. Maliyyələşdirmə təcridxanaların yaradılmasına, fərdi mühafizə vasitələrinin alınmasına və səhiyyə işçilərinin təliminə töhfə verib.

Səhiyyə sahəsində qeyri-bərabərliyin aradan qaldırılması: Səhiyyə sektorunda xarici yardım ölkə daxilində, xüsusən də həssas və təcrid olunmuş icmalarda sağlamlıq fərqlərinin aradan qaldırılmasına kömək etmişdir. Resursların və xidmətlərin ədalətli bölüşdürülməsinə diqqət yetirməklə, yardım proqramları pandemiya ilə mübarizədə heç kimin geridə qalmamasını təmin etmək məqsədi daşıyır.

USAID-in Əməliyyat Xərclərinə töhfələri: Xüsusi pandemiyaya qarşı mübarizə fəaliyyətlərinə əlavə olaraq, USAID müxtəlif inkişaf təşəbbüslərinin həyata keçirilməsinə və idarə olunmasına dəstək olaraq Azərbaycanda əməliyyat xərcləri üçün yardım ayırmışdır. 2023-cü ildə əməliyyat xərcləri üçün nəzərdə tutulan yardımın cari məbləği 1.042,778 ABŞ dolları təşkil edir ki, bu da əvvəlki ilin 3 350,000 ABŞ dolları məbləğində azalma deməkdir.

Davamlılığa və Şəffaflığa Təsir: USAID-in əməliyyat xərclərinə verdiyi töhfələr Azərbaycanda inkişaf layihələrinin davamlılığını və davamlılığını qorumaq üçün çox vacibdir. Maliyyələşdirmə yardım resurslarından səmərəli və hesabatlı istifadəni təmin etmək üçün inzibati xərcləri, maddi-texniki təminat və şəffaflıq və hesabatlılıq tədbirlərinin həyata keçirilməsinə kömək edir.

Yardımın bölüşdürülməsində uyğunlaşma və çeviklik: 2022-ci ildən 2023-cü ilə qədər əməliyyat xərcləri üçün yardımın azalması USAID-in Azərbaycanda dəyişən inkişaf ehtiyacları və prioritetləri əsasında resursların bölüşdürülməsində uyğunlaşma qabiliyyətinə və çevikliyinə işarə edir. Bu strateji yanaşma yaranan problemləri həll etmək üçün xarici yardımdan daha məqsədyönlü və təsirli istifadə etməyə imkan verir.

Özünə güvənmə və yerli sahibliyin təşviqi:Xarici yardım təcili ehtiyacların həllində mühüm rol oynasa da, USAID-in əməliyyat xərclərinə diqqət yetirməsi həm də özünə inamı və inkişaf təşəbbüslərinin yerli sahibliyini təşviq edir. Bacarıqların artırılması və yerli iştirakın dəstəklənməsi ilə USAİD Azərbaycana öz inkişaf trayektoriyasına cavabdeh olmaq üçün səlahiyyət vermək məqsədi daşıyır.

Xarici yardım, xüsusən də COVID-19 pandemiyasına cavab olaraq, Azərbaycanın pandemiyaya qarşı mübarizə tədbirlərinin dəstəklənməsi və inkişaf məqsədlərinin təşviqində mühüm rol oynamışdır. USAİD-in ÜST ilə tərəfdaşlığı ilə maliyyələşdirdiyi əsas səhiyyə sektorunda Azərbaycan Pandemiyaya Qarşı Mübarizə Fəaliyyəti səhiyyə xidmətlərinin artırılmasına, hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə və səhiyyə sahəsində qeyri-bərabərliyin aradan qaldırılmasına töhfə verib. Bundan əlavə, USAİD-in əməliyyat xərclərinə verdiyi töhfələr inkişaf layihələrinin həyata keçirilməsini və idarə olunmasını asanlaşdırıb, eyni zamanda özünə inamı və şəffaflığı təşviq edib.

Azərbaycan pandemiyanın çağırışlarını aşmağa davam etdikcə və davamlı inkişaf göstərdikcə, xarici yardım dayanıqlığın yaradılmasında, tərəqqinin təşviqində və vətəndaşları üçün daha parlaq gələcəyin təmin edəlməsində mühüm resurs olaraq qalacaq. Siyasətçilər və maraqlı tərəflər üçün xarici yardımın effektivliyini artıqmaq və yaranan ehtiyacları effektiv çəkildə həll etmək üçün onun təsirini qiymətləndirməyə davam etmək vacibdir. 
www.anews.az