İqlim dəyişikliyi həssas icmalara necə təsiri edir?

İqlim dəyişikliyi temperaturun və hava şəraitinin uzunmüddətli dəyişməsidir. Günəşin aktivliyindəki dəyişikliklər və vulkan püskürmələri səbəbindən belə dəyişikliklər təbii ola bilər. Lakin 1800-cü illərdən bəri insanlar, kömür, neft və qaz kimi qalıq yanacaqların yandırılması səbəbindən iqlim dəyişikliyinin əsas sürücüsü olub.

Qalıq yanacaqların yandırılması günəşin istiliyini saxlayaraq və temperaturu yüksəldən Yerin ətrafına bükülmüş yorğan kimi fəaliyyət göstərən istixana qazı emissiyaları yaradır. 

İqlim dəyişikliyinə səbəb olan əsas istixana qazlarına karbon qazı və metan daxildir. Bunlar, məsələn, avtomobil sürmək üçün benzindən və ya binanı qızdırmaq üçün kömürdən istifadə zamanı yaranır. 

Torpağın təmizlənməsi və meşələrin kəsilməsi də karbon qazını buraxa bilər. Kənd təsərrüfatı, neft və qaz əməliyyatları metan emissiyalarının əhəmiyyətli mənbələridir. Enerji, sənaye nəqliyyatı, binalar, kənd təsərrüfatı və torpaqdan istifadə istixana qazlarına səbəb olan aparıcı sektorlar sırasındadır. 

İqlim üzrə alimlər sübut ediblər ki, son 200 ildə qlobal istiləşməyə görə insanlar məsuliyyət daşıyır. İnsan fəaliyyəti, ən azı son iki min ildə dünyanı daha sürətli istiləşdirən istixana qazlarına səbəb olur.

Yer səthinin orta temperaturu hazırda 1800-cü illərin sonunda olduğundan təxminən 1,1°C və son 100.000 ilin istənilən vaxtından daha istidir. 2011-2020-ci illər arasındakı son onillik tarixdə ən isti olub və son dörd onilliyin hər biri 1850-ci ildən bəri hər hansı əvvəlki onillikdən daha isti olub.

Bir çox insanlar iqlim dəyişikliyinə əsasən daha isti temperatur deyir. Ancaq temperaturun yüksəlməsi iqlim dəyişikliyinin sadəcə kiçik bir hissəsidir. Yer hər şeyin bir-birinə bağlı olduğu bir sistem olduğu üçün bir sahədəki dəyişikliklər bütün digərlərindəki dəyişikliklərə təsir edə bilər.

İqlim dəyişikliyi insanların sağlamlığına, qida yetişdirmə qabiliyyətinə, mənzilə, təhlükəsizliyə və işə təsir edə bilər. Kiçik ada dövlətlərində və digər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayan insanlar iqlim təsirlərinə qarşı həssasdırlar. Dəniz səviyyəsinin qalxması və duzlu suyun daxil olması kimi problemlər bütün icmaların köçürülməli olduğu nöqtəyə qədər irəliləmişdir və uzun sürən quraqlıqlar insanları aclıq riski ilə üz-üzə qoyur. 

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının bir sıra hesabatlarında minlərlə alim və hökumət rəyçiləri razılaşdılar ki, qlobal temperatur artımının 1,5°C-dən çox olmamaqla məhdudlaşdırılması iqlimə ən pis təsirlərin qarşısını almağa və yaşana bilən iqlimi saxlamağa kömək edəcək. Bununla belə, hazırda mövcud olan siyasətlər əsrin sonuna qədər temperaturun 2,8°C yüksəlməsinə işarə edir.

İqlim dəyişikliyinə səbəb olan emissiyalar dünyanın hər yerindən gəlir və hər kəsə təsir edir, lakin bəzi ölkələr digərlərindən daha çox zərərli emissiyalar istehsal edir. Təkcə yeddi ən böyük emissiyaçı ölkə (Çin, ABŞ, Hindistan, Aİ, İndoneziya, Rusiya və Braziliya) 2020-ci ildə qlobal istixana qazı emissiyalarının təxminən yarısını təşkil edib.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının saytındakı məqalədə deyilib ki, hər kəs iqlimlə bağlı tədbirlər görməlidir, lakin problemi daha çox yaradan insanların və ölkələrin ilk növbədə hərəkətə keçmək üçün daha böyük məsuliyyəti var.

Bir çox iqlim dəyişikliyi həlləri insanların həyatını yaxşılaşdırarkən və ətraf mühiti qoruyarkən iqtisadi fayda verə bilər. İnsanların, Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri (SDG), İqlim Dəyişikliyi üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Çərçivə Konvensiyası və Paris Sazişi kimi qlobal çərçivələr və razılaşmalar var. Bunların arasında üç geniş fəaliyyət hədəf bunlardır: emissiyaların azaldılması, iqlim təsirlərinə uyğunlaşma və tələb olunan düzəlişlərin maliyyələşdirilməsi. 
Azərbaycanda ölkənin müxtəlif regionlarına və aspektlərinə təsir edən bir neçə iqlim dəyişikliyi problemi müəyyən edilib. 

Azərbaycanda xüsusilə Aran düzü kimi bəzi bölgələrdə artan su qıtlığı və quraqlıq şəraiti müşahidə olunur. Yağıntıların azalması və hava şəraitinin dəyişməsi kənd təsərrüfatı və məişət məqsədləri üçün su ehtiyatlarının azalmasına səbəb olub.

Səhralaşma və torpaqların deqradasiyası Mil-Muğan çölü və Abşeron yarımadası kimi ərazilərdə narahatlıq doğurur. Bu problemlər meşələrin kəsilməsi, torpaqlardan düzgün istifadə edilməməsi və davamlı olmayan kənd təsərrüfatı təcrübələri kimi amillərlə daha da ağırlaşır. 

Artan temperatur ölkənin müxtəlif bölgələrinə təsir edir, istilik dalğalarına səbəb olur və kənd təsərrüfatına, su ehtiyatlarına və insan sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Bakı kimi şəhər əraziləri artan beton və məhdud yaşıl sahələrə görə daha aydın istilik effektləri ilə qarşılaşılır.

Temperatur və yağıntı normalarının dəyişməsi kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının azalmasına səbəb ola bilər, xüsusi ilə də yağışlı əkinçilikdən çox asılı olan ərazilərdə. Həssas kənd icmaları ərzaq təhlükəsizliyi və dolanışıq vasitələri ilə bağlı çətinliklərlə üzləşə bilər. 

Bəzi bölgələrdə qeyri-müntəzəm və intensiv yağıntılar daşqınlara və sürüşmələrə səbəb ola bilər. Bu hadisələr infrastruktura zərər verə bilər, icmaları poza bilər və həyatı təhdid edə bilər. 

Xəzər dənizi boyunca sahil xətti dəniz səviyyəsinin qalxması və insan fəaliyyəti nəticəsində eroziyaya məruz qalır. Bu, sahilyanı icmalar, infrastruktur və ekosistemlər üçün risklər yaradır. 

İqlim dəyişikliyinin insanların sağlamlıq hüququndan və qida və sığınacaq kimi vacib həyat vasitələrinə çıxışından istifadə etmək üçün ciddi təhlükədir. Daşqınlar, quraqlıqlar, istilik gərginliyi və digər fəlakətlərin insana bu əsas hüquqlardan istifadı etməsinə, habelə hökumətlərə mevafiq şəraitin və ətraf mühitin təmin edilməsinə mane olan mənfi təsirləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında nəzərdə tutulub. Belə ki, konstitusiyanın müvafiq maddələrində hər kəsin təhlükəsiz və sağlma mühitdə yaşamaq hüququ göstərildiyi kimi, hər kəsin həqiqi ekoloji vəziyyət haqqında məlumat almaq hüququ vardır, hebelə dövlət nəticəsində sağlmalığına və əmlakına dəymiş ziyana görə kompensasiya almaq, habelə ekoloji tələblərin pozulması nəticəsində sağlamlığına və əmlakına dəymiş ziyana görə kompensasiya almaq hüququ vardır, həmçinin dövlət, ekoloji tarazlığın qorunmasına təminat verir. Aydındır ki, iqlim dəyişikliyinin təsirləri dövlətin insanların sağlam şəraitdə və ətra mühitdə yaşaması üçün bütün lazımi şəraiti təmin etmək səylərinə mane olur. 

2010-cu ildə güclü daşqınlar nəticəsində 7 rayon və Kür çayı boyunca yaşayan 70 minə yaxın əhali zərər çəkdiyi zaman Azərbaycan iqlim dəyişikliyinin təsirindən yaranan təbii fəlakətlərdən artıq əziyyət çəkib. Həmin vaxta qədər hökumət fəlakətin mənfi təsirlərini yumşaltmaq üçün bütün lazımi tədbirləri görmüş və dağılmış infrastruktun təmiri və yenilərinin tikintisi ilə zərər çəkmiş əhaliyə dəstək olub. Zərər çəkmiş rayonlarda yaşayan insanların sağlamlığının qorunması üçün də lazımi tədbirlər görülüb. 

Azərbaycan üçün iqlim dəyişikliyi xəstəliklərin tezliyini artırmaqla, yüksək temperatur, istilik dalğaları, daşqınlar kimi fəlakətli hidrometeoroloji hadisələrə səbəb olmaqla insanların sağlamlığına və həyat şəraitinə potensial təsir göstərir. Son illər Azərbaycanda yay aylarının bəzi günlərində həddindən artıq isti hava şəraiti müşahidə olunur. 2019-2023-cü ilin aprel-sentyabr arasında Bakı şəhərində havanın temperaturunun 1,5 dərəcə yüksəlməsi nəticəsində ilkin tibbi yardıma müraciətlərin sayı 21,4% artıb. Qan, tənəffüs və sinir xəstəlikləri ilə bağlı şikayətlər də müvafiq olaraq 34,1%, 22,8% və 19,9% artıb, Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin saytında verdiyi məlumata əsasən. 

Bununla yanaşı, iqlim dəyişikliyinin təsiri nəticəsində daşqınlar baş verir ki, bu da epidemik malyariya sahəsinin artmasına səbəb ola bilər, ehtimal ki, yüksəkliklərə keçəcək və xüsusilə dağlıq ərazilərdə epidemiya mövsümünün müddəti uzana bilər. Ona görə də Azərbaycanda temperaturun yüksəlməsi mənfi təsir göstərə bilər.

Digər tərəfdən, iqlim dəyişikliyinin insan sağlamlığına təsiri yoluxucu və parazitar xəstəliklərin artması ilə baş verir. 2010-cu ildə iqlim dəyişikliyinin təsiri nəticəsində Kür çayı boyu 7 rayonda güclü daşqınlarla nəticələnən təbii fəlakət yerli əhalinin həyat şəraitinə mənfi təsir göstərib. Hökumətin vaxtında və səmərəli müdaxiləsi nəticəsində fəlakətin mənfi təsirlərinin azaldılması üçün bütün zəruri qabaqlayıcı tədbirlər dağılıb infrastrukturun təmiri və yenilərinin tikintisi ilə həyata keçirilib.

Azərbaycanın mövcud sosial sığorta sistemi qocalıq, müvəqqəti əlillik və ya işsizlik vəziyyətində ev təsərrüfatlarını və ayrı-ayrı şəxsləri yoxsulluq vəziyyətinə düşməkdən qoruyur. Bu əhali kateqoriyasına aid olan bütün şəxslərin sosial dəstək almaqla əlaqəli hüquqlardan istifadə etmək imkanı var. İqlim dəyişikliyinin təsirləri nəticəsində əldə edilən sosial dəstək sisteminin hər hansı xüsusi aspektləri yoxdur. Ona görə də təbii fəlakətlərdən, o cümlədən iqlim dəyişikliyi nəticəsində baş verən fəlakətlərdən əziyyət çəkən əhaliyə hökumət tərəfindən mütəmadi olaraq zəruri sosial dəstək göstərilir. Məsələn, hökumət 2010-cu ildə güclü daşqınlardan əziyyət çəkən yerli əhalinin sosial infrastrukturunun və həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün 300 milyon ABŞ dollarına qədər vəsait ayırıb.

Azərbaycan insan sağlamlığını iqlim dəyişikliyinə həssas sahələrdən biri kimi müəyyən edib. Həssaslığın qiymətləndirilməsi və müvafiq uyğunlaşma tədbirlərinin müəyyən edilməsi prosesi Azərbaycanın Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasına İkinci Milli Məlumatı çərçivəsində tədbirləri əhatə edir. Müəyyən edilmiş uyğunlaşma tədbirləri iqlim dəyişikliyi nəticəsində yaranan xəstəliklərin kəskinləşməsinin qarşısının alınması üçün erkən xəbərdarlıq sisteminin yaradılması, səhiyyə xidmətləri sistemlərinin fövqəladə hallara reaksiya imkanlarının təkmilləşdirilməsi, malyariyaya qarşı tədbirlərin təkmilləşdirilməsi, daimi müşahidə və nəzarətin tətbiqi kimi tədbirləri əhatə edir. 

İnsanın sağlamlıq hüququ kontekstində ölkədə həyata keçirilən konkret yumşaldıcı və adaptasiya tədbirlərinə gəldikdə isə, əslində bütün həyata keçirilən yumşaldıcı və adaptasiya tədbirləri birbaşa və ya dolayısı ilə insanın sağlamlıq hüququ ilə bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq, 100.000 hektara qədər sahədə həyata keçirilən meşəsalma işləri, nəqliyyat şəbəkəsinin təkmilləşdirilməsi kimi təsirlərin yumşaldılması tədbirləri, həmçinin daşqınlara daha yaxşı reaksiya vermək üçün su təsərrüfatı sisteminin təkmilləşdirilməsi və profilaktik bəndlərin tikintisi kimi həyata keçirilən uyğunlaşma tədbirləri iqlim dəyişikliyi kontekstində sağlamlıqla bağlı insan hüquqlarının müdafiəsi üçün vacib tədbirlər kimi qiymətləndirilməlidir.


Rabia Hale Seferoğlu
www.anews.az