Kulis.Az həmin müsahibəni ixtisarla təqdim edir.

 

- Son illər ölkənizdən uzaqda olursunuz. Bu İstanbuldan yazmağınıza mane olmur ki? Emosional əlaqə qurmaqda çətinlik çəkmirsiniz?

 

- Mənim ömrümün yarısı Amerikada, Nyu-Yorkda keçir. Kolumbiya Universitetində dərs deyirəm. Həyatımın o biri yarısı isə Türkiyənin payına düşür. Ona görə də mənim İstanbulla emosional əlaqəm sarsılmazdır. Artıq 40 ildir mən hər gün saatlarla öz doğma şəhərimin küçələrində gəzişirəm, eynən "Kafamda bir tuhaflık” romanımın qəhrəmanı Mövlud kimi. Buna görə də hər il beş ay Nyu-Yorkda olmağım mənim İstanbuldan yazmağıma mane olmur. Əksinə, nə qədər uzaq oluramsa, ayrı qalıramsa, o qədər böyük zövqlə yaza bilirəm. Həmçinin mən fiziki olaraq uzağam, ruhən isə həmişə Türkiyədəyəm. Bir şeyi də nəzərinizə çatdırım ki, "Uillis”in müəllifi Ceyms Coys əsəri Triesdə yazmışdı, halbuki romandakı hadisələr Dublində baş verirdi.

 

- Ümumiyyətlə, Türkiyə bu gün sizin üçün komfortludurmu?

 

- 2005-2009-cu illər arası Türkiyədə vəziyyət gərgin idi. Onda mənim üç mühafizəçim vardı, indi isə biri kifayət edir. Demək olmaz ki, vəziyyət xeyli düzəlib, ancaq problemlərin forması (belə demək mümkünsə) dəyişib.

 

- Qəribədir ki, bu gün Türkiyədə baş verənlər sizin "Qar” romanınızı xatırladır. Nələr dəyişdi bundan sonra?

 

- Mən "Qar” romanını on beş il əvvəl yazmışam. Roman çevrilişə cəhd göstərməyin uğursuzluğundan bəhs edir. Əsərdəki hadisələr Türkiyənin şimal-qərbindəki Qars şəhərində baş verir. Yeri gəlmişkən, Qars 30 il Rusiyanın ixtiyarında olub və orda rus mədəniyyəti və arxitekturası hiss olunur. İndiki çevriliş Qarsda deyil, Türkiyənin mərkəzində - İstanbulda, Ankarada baş verir. Bu çox təəccüblüdür. "Qar” romanının baş qəhrəmanı Ka Avropa idealları və Türkiyə reallıqlarının tələsinə düşməkdən boyun qaçırır. Ən çox da İslamın siyasi bir hal almağına görə. O zaman bu cəsarətli proqnoz hesab olunurdu, son zamanlar görürük ki, İslamçılar həqiqətən də siyasi arenaya çıxıblar və öz sözlərini rahatlıqla deyə bilirlər.

 

- Rusiya və Türkiyə arasındakı konflikt haqqında nə düşünürsünüz? Bu siyasilərin atışmasıdır, yoxsa tarixən belədir? Bildiyiniz kimi, Rusiya ilə Türkiyə neçə əsr vuruşub...

 

- Təəssüf ki, bu doğrudur, biz çoxdan, lap çoxdan düşmənik. Siz əgər universitetdə tədris edilən tarix dərsliyini əlinizə alsanız, orda qara hərflərlə belə yazıldığını görəcəksiniz: "Rusiya düşməndir”. Bu davaların getdikcə artması soyuq müharibə dövrünə təsadüf edir. Türk siyasiləri və dövlət rəhbərləri kommunizmə qarşı çıxdılar və kommunizmə sərhəd qoyacaqlarını dedilər. Bununla da spekulyasiyaya getdilər. Rusiyanın təhlükəsi ucbatından Türkiyə NATO-ya daxil oldu, indi isə Avropa birliyinə üzv olmaq istəyir. Ancaq mənə elə gəlir ki, əvvəllər olmuş mənasız konfliktdən Rusiya və Türkiyə dost olmağı öyrənməlidir. Biz azı üç yüz il vuruşmuşuq. Bu üç yüz illik müharibə bizə bunu öyrətməliydi.

 

- Lev Tolstoyun adı ilə bağlı mükafatı qazandınız. Bizim ölkədə bu sual aktualdır: "Tolstoy tərəfdəsən, yoxsa Dostoyevski”. Bu sual hər bir mədəni insan üçün vacib bir məsələdir. Bəs siz hansının tərəfindəsiniz?

 

- İndiki vaxtda mən əlbəttə ki, Tolstoyun tərəfindəyəm. Mən özümdən razı qalanda xoşbəxt və məhsuldar oluram. Tolstoyun əsərlərindəki kimi dünyanın gözəl, mükəmməl olduğunu görəndə özümü tolstoyçu hesab edirəm və çalışıram ki, öz romanlarımda harmoniya və bütünlük olsun. Ancaq elə vaxtlar da olur ki, həyatda baş verənlər xoşuma gəlmir. O zaman içimdə inqilabçı Dostoyevski ruhu oyanır və qulağıma pıçıldayır: "Tolstoy yalançıdır, onun bütün danışdıqları yalandır. Təsəlliverici və sadəlövh sözlərdir hamısı”. Belə vaxta dünyanı həddindən artıq dramatik, özünə qapanıq görürəm. Bu mənim əsəblərimi oyadır. Dostoyevskinin qəzəbi və xəstəliyi mənə çıxış kimi görünür. Mən Dostoyevskinin şəxsiyyətinə və xəyallarına sonsuz heyranam. Ona görə də Dostoyevsikinin tərəfi məndə qıcıqlandırma, həyəcan və depressiya yaradır. Belə olanda da, o tərəfdən avtomatik uzaqlaşıram.

 

Bəla burasındadır ki, mən nadir hallarda sabit vəziyyətdə oluram. Sevincim qarışıq duyğularla, sevgim əsəb və yorğunluqla müşayiət olunur. Buna görə də gah Tolstoya, gah da Dostoyevskiyə baş vururam. Sözün düzü, mənə elə gəlir ki, yaxşı bir roman yazmaq üçün özünü Tolstoy və Dostoyevski ağırlığı arasında axtarmalısan və onları birləşdirməlisən. Mənə görə ideal roman Dostoyevski emosionallığı ilə Tolstoy harmoniyasının qovşağıdır.

 

- Nobel mükafatının Bob Dilana verilməsi Rusiyada bir çox insanı məyus etdi. Bəs sizin Nobel komissiyasının qərarına münasibətiniz necədir?

 

- Sözün açığı, əvvəlcə bu məni bir az dilxor elədi. Mən çox istəyərdim ki, mükafat son 30 ilin Amerika ədəbiyyatına, xüsusilə postmodernist ədəbiyyatda gözəl, ağır və mükəmməl romanların müəllifləri Tomas Pinçon və Conatan Franzenə, şeirdə isə Con Eşberə verilsin. Biz bilirik ki, Bob Dilan ilk növbədə məşhur, sanballı musiqiçidir. Ola bilsin, yazdığı mətnlər də pis deyil. Ancaq mən birinci dəfə məyus olanda düşündüm ki, bəzən münsiflər də özlərini yaradıcı kimi ifadə etmək ehtiyacı duyurlar. Görünür, bu il Nobel komissiyası özünü ifadə etmək üçün bu cür şıltaq obrazı seçdi. Və bu cari qərar unikaldır.

 

- Bildiyim qədəri ilə sizin romanınızla eyni adı daşıyan "Məsumiyyət müzeyi”ndəki bir neçə stend London sərgisində nümayiş olunur. Bəs bu cür sərginin Moskvaya gətirilməsini düşünmürsünüz?

 

- "Məsumiyyət muzeyi” reallaşmamış, cavabsız, məzlum bir sevgi haqqındadır. Bu hekayə qərb yönümlü, təhsilli bir ailədə böyümüş bir gəncin uzaq qohumuna sevgisidir. Mən bu hekayəni maddi obyektlərlə, əşyalarla göstərmək istədim. Çünki əşyalar tez-tez bizim kimliyimizi ortaya çıxarır. Kimisə şiddətli seviriksə, o zaman kimliyimiz ortaya çıxır, özü də bu sevgi qarşılıqsızdırsa. Əşyalar bu vaxt bizə sevdiyimiz adamı xatırladır, sevgi hekayəsini təcəssüm etdirir. "Məsumiyyət muzeyi” İstanbuldadır – olduqca fərqli muzeydir. Bu muzey eyni zamanda sevgi, kitab və 1940-1990-cı illər İstanbulunun tarixini göstərən muzeyidir. Əlbəttə, mən çox sevinərəm ki, London sərgisi Moskvaya getsin. Biz bu gün muzeyin uğurlu və məşhur olması üçün yeni eksponatlar hazırlayırıq. İndi bu sərgini Osloya çıxarmaq, daha sonra isə bütün dünyaya çıxarmaq fikrimiz var. Güman edirəm ki, gec, ya tez Rusiyaya da gedib çıxacaq.

 

- "Kafamda bir tuhaflık” romanınızda İstanbulun yavaş-yavaş tənəzzül etməsindən yazırsınız. Ancaq xaricilərin gözlərində başqa cür görünür bu: İstanbul hər il daha da gözəlləşir və zənginləşir. Yoxsa bu sadəcə turist aldanmasıdır?

 

- Bəlkə də yox. Bu gün İstanbulda yaşayan gənc nəslin oxucuları mənim romanda yazdıqlarımı qəbul etmirlər. Onlar üçün İstanbul xoşbəxt və parlaq görünür, nəinki mənim yazdığım kimi sadəlövh və melanxolik. Ancaq vacib bir şeyi xatırlatmaq lazımdır ki, mənim romanım 80-ci illərin sonlarından bəhs edir. Son 20 ildə sürətli iqtisadi artım baş verdi, çox sayda gecəqondular, müvəqqəti yaşayış yerləri dəyişdirildi, ya da məhv edildi, daxmaların yerini 30-40 mərtəbəli binalar tutdu. Yalnız forma deyil, eyni zamanda şəhərin ruhu dəyişdirildi. Əlbəttə, bütün bunlar iqtisadi artım sayəsində baş verdi.

 

Ümumiyyətlə, son 50 ildə şəhər əvvəlki illərə nisbətən sürətlə dəyişdi. Mən 1 milyonluq adamın yaşadığı şəhərdə doğuldum, indi isə şəhərətrafını da saysaq 17 milyon əhali var. Bu gün kürdlər və "İslam hökuməti” arasındakı müharibə şəhəri yenidən dəyişdirdi və mənə hələ ki, istiqamətimizin hara getdiyini demək çətindir.

 

- Yəni nostalgiya və melanxolik əhvalla yazılmış romanınız birinci növbədə İstanbul haqqındakı düşüncələrinizin xüsusiyyətləridir?

 

- Çalışıram bunu qəhrəmanım Mövludla izah edim. Məndən fərqli olaraq, Mövlud 1969-cu ildə İstanbula gələndə yeni, ecazkar, melanxoliyadan yoxsul şəhərlə qarşılaşır. Onun orta və ali məktəb tanışları yoxdur. Mövlud mənim əvvəlki romanlarımın qəhrəmanlarına bənzəmir. Mövlud İstanbulda ilk dəfə olur və ona öz əlləri ilə burda gələcək qurmaq təəccüblü gəlir. Əvvəl-əvvəl uçurulan evlərin şahidi olur, görür ki, onların yerinə yeni evlər tikilir. 40 ildən sonra, romanın sonlarına yaxın isə şəhərə gəldiyində inşa olunan evlərin xarabaya çevrildiyini görür. O, hiss edir ki, bunlarla bərabər onun keçmişi, kimliyi, xatirələri də məhv olur.

 

Biz sosial fərqlərə baxmayaraq, Mövludla eyni zamanın adamlarıyıq. Mən bu hissi təcrübədən keçirdim, hələ də bu təcrübəni yaşayıram. Ola bilsin, mən öz hislərimi obrazıma daşımışam. Baxmayaraq, Mövlud faktiki olaraq yeni İstanbul yaratdı, ancaq heç vaxt özünü evindəki kimi hiss eləmədi. İnsanlara yeni evlər, yeni mənzillər, yüksək keyfiyyət lazımdır, bu başa düşüləndir, aydındır. Ancaq həyatının keçdiyi yollardan, keçmişindən, düşüncələrindən, emosiyalarından ayrılmağı anlamaq və qəbul eləmək çox çətindir.