"Azərbaycan mənim üçün nağılların baş verdiyi sehrli bir məkan idi" - MÜSAHİBƏ

 

 

  

Türkiyədə doğulub boya-başa çatdığım yerlər Azərbaycan torpağı hesab olunur, baxmayaraq ki, Türkiyə dövlətinin ərazisidir. Orda azərbaycanlılar daha çox yaşayır. Azərbaycana marağım hələ uşaqlıqdan yaranıb. Çünki böyüdüyüm yerdə Azərbaycan mədəniyyəti, elmi, təhsili ilə yaxından tanış olmaq imkanım vardı, əslində türk mənəvi irsi ilə elə ciddi fərqin olmadığını görürdüm. Yetkinlik yaşıma çatanda isə bunu daha yaxşı dərk etməyə başladım. Gənc yaşlarımda Azərbaycan haqqında deyilənlər, orada baş verən prosesslər, ailəmizdə bu haqqında danışlan hekayələr (bu hekayələr gülməli deyil, insanın içini sızıldadan, ciyəri parçalayan, yanıqlı hekayələr idi) məni daha çox bu ölkə ilə maraqlanmağa vadar etdi. Azərbaycan mənim üçün nağılların baş verdiyi sehrli bir məkan idi. Beləliklə məndə Azərbaycana sevgi, heyranlıq, vurğunluq yaranmağa başladı. Azərbaycan haqqında araşdırmalar aparırdım. Eyni zamanda öz-özümə sual verirdim ki, görəsən, bu ölkə haqqında eşitdiyim hekayələrin axırı necə bitəcək? Necə deyərlər, hər hansı maraqlı filmə bənzətdiyim bu hekayənin sonunun necə olacağını səbirsizliklə gözləyirdim.  Bütün sadaladığım bu səbəblər - qan birliyi, bağlılıq, həsrət, maraq məni bu istiqamətə yönəltdi və mənim daha çox Azərbaycan haqqında yazmağıma, ədəbiyyatına maraq göstərməyimə səbəb oldu. 

Hələ sovet hakimiyyəti dönəmində Azərbaycana tez-tez gəlib-gedirdim. Əslinə baxsan, indi o zamanlardakı kimi gəlib-getmək imkanım olmur. Tez-tez gəlməyimin səbəbi o vaxtlar univetsitetdə işləməyim idi. İş yerimin hesabına, ezamiyyət məqsədilə və ya hər hansı işlərlə əlaqədar, araşdırmalar etməyə və s. Azərbaycana gəlmə imkanım yaranırdı. Sözün düzü, o vaxtlar Türkiyədən Azərbaycana gəlib-gedənlərin sayı o qədər də çox deyildi. Yəni buralara gəlmək qorxulu, sıxıntılı hesab edilirdi. Azərbaycana gəlmək üçün Türkiyədə rus konsulluğunun qarşısında növbə tuturduq ki, viza almaq üçün bizi nə vaxt çağıracaqlar. Hətta buna görə həftələrlə gözlədiyimiz günlər olub. Çətinliklər vardı, o vaxtlar bu çətinliklərə sinə gərə biləcək insanlar çox deyildi. 

Sonra Azərbaycan müstəqillik qazandı. Gəlib-gedənlərin sayı artmağa başladı, bizim kimi sayı az olan və araşdırma aparan yazarlarında sayı çoxalmağa başladı. Amma bu zaman bizdə pensiyaçı olduq, həm də səhhətimdə problemlər yaranmağa başladı və mən daha Azərbaycana az-az gələsi oldum. 

Yəni gəlməməyə görə özəl bir səbəb yox idi. Amma buna baxmayaraq hər zaman könülümüz, ürəyimiz burdadır. Hər vaxt Azərbaycana gəlmək üçün can atmışıq. Dünyanın bir çox ölkələrində gəzməli-görməli yer olmalarına baxmayaraq bizim ilk istəyimiz Azərbaycana gəlmək, onu görmək olub. 

Hələ əlimə qələm belə almadan, məktəb getmədən atam mənə nağıllar, dastanlar danışardı. Həmin danışdıqları həm türk, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında var idi. Necə deyərlər, bu dastanlara, hekayələrə, nağıllara aşiq olurduq, vurğununa çevrilirdik. Məktəbdə oxudum, universitetə hazırlaşdım, imtahan verdim. Qəbulda yüksək bal topladım. Həmin topladığm bal ilə mən tibbə deyil, ədəbiyyata üstünlük verdim. Qəbuldakı bal tibb sahəsinə keçməyə də çatırdı, amma mən ədəbiyyat dünyasına baş vurmağa üstünlük verdim. Çünki ədəbiyyata sevgi hər gün daha da çoxalırdı. Günü bu gün də ədəbiyyatı sevir, onsuz dayana bilmirəm.

Çox uzun müddətdir ki, ədəbiyyat sahəsi ilə məşğulam. Yaşım 60-ı keçib. Biz bu istiqaməti seçdik və bu sahədə qocaldıq.

Bu iki ölkə arasında olan ədəbiyyatı fikrimcə, müqayisə etmək düzgün deyil. Yəni ədəbiyyatlarımız çox oxşardır. Azərbaycan və Türkiyə ədəbiyyatında hansısa fərqlilikdən deyil, ən çox oxşarlıqlardan danışardım. Çünki ortaq o qədər bənzərliklər var ki, bu oxşarlıqlar həmin fərqli cəhətləri aradan qaldırır. Hər iki ədəbiyyata hər zaman eyni gözlə baxıb elə o şəkildə də mütailə etmişəm. Çünki mən ədəbiyyatı bölmək, parçalamaq niyyətində deyiləm. Əsas qayəm və niyyətim ədəbiyyatlarımızı birləşdirmək,  qovuşdurmaqdır. Bir-birlərindən üstün cəhətləri ola bilər. Çünki əvvəllər ayrı-ayrı olublar və daha çox bir-birlərindən təsirləniblər. Daha dəqiq desək, ədəbiyyatların yaşadığı depressiya bu təsirə səbəb olan amillərdən biridir.

İki ölkənin əbədiyyatındakı yaxınlığa təhsil də səbəb olub. Misal üçün, Azərbaycan ədəbiyyatının məşhur siması, böyük şair Hüseyn Cavid. O, Türkiyədə təhsil alan azərbaycanlılardan biridir. Sözsüz ki, onun yaradıcılığında türk əbədiyyatının izi, təsiri olmalı idi. Hüseyn Caviddən sonra Türkiyəyə təhsil almağa gedən gənclərin sayı daha da artır və dolayısı ilə türk ədəbiyyatının Azərbaycan ədəbiyyatına da təsiri artmış olur. Eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatının da türk ədəbiyyatına təsirində təhsilin təsiri olub.  

Ata-anaya tez-tez belə sual verilir ki, hansı övladınız daha əzizdir, hansını daha çox istəyirsiniz? Onların verdiyi cavab əsasən belə olur ki, övladları bir-birindən ayırd etmək olmaz. Bu misalı mən Azərbaycan ədəbiyyatına da şamil edərdim. Siz bizim ürəyimizin, canımızın bir hissəsisiniz. Hər biriniz bizlər üçün eynisiz. Həqiqətən də, insan valideyn olanda hiss edir ki, övladlar arasında ayrı-seçkilik salmaq mümkün deyil. Mən də bir ata olaraq heç bir övladım arasında fərq qoya bilmirəm. Necə ki, qələmə aldığım, müəllifi olduğum kitablar haqqında belə deyə bilərəm. Heç birinə fərq qoya bilmirəm. Hansı daha yaxşıdı və ya pisdi. 

İlk kitabımı nəşr etdiyim vaxt nəşriyyata vermək üçün pulum çatmadı və məcbur qalıb xanımımın qızıllarını satıb nəşriyyata verdim ki, kitabalar nəşr olunsun. Yəni kitab, ədəbiyyat sevgisi ayrı bir dünyada və bu dünyada yaşamaq üçün çox şey edə, çox qurban verə bilərsən. 

Amma ən çox əziyyət çəkdiyim əsər, elmi əsərərlərimdən biri "Türk xalq hekayələrində zaman” kitabıdır. Bu kitab üzərində işləyərkən çox yorulmuşdum. Çünki o mövzunu yazacaq əsər tapa bilmirdim. Deyək ki, bu əsər bir il ərzində tamamlanmışdı, amma bundan əlavə altı ayda bu əsər üzərində çalışdım, az qala dəli olacaqdım. Məni çox yordu. Bilmirəm, hansı səviyyədə bəyənilir, amma universitetdə artıq dərslik olaraq istifadə edilir. Bir çoxları o kitabı anlamaqda çətinlik çəkir. Hətta bəzi professorlar belə. Bu kitab barədə çoxlu zənglərdə gəlir ki, burada nə demək istəmisiniz və s. 

Makas (Qayçı) mənim ləqəbim deyil. Bu ailədən gəlmə bir soyaddır. I Dünya Müharibəsindən sonra Türkiyədə soyadlarla bağlı qanun qüvvəyə mindi. Səhv etmirəmsə, 1934-cü ildə. Soyadlarla bağlı  qanunda belə bir maddə var idi ki, ailənin soyadını ailə başçısı qeyd edə bilər. O zaman yaradılan komissiyaların üzvləri ailə-ailə, ev-ev gəzərək ailə başçılarından soyadlarının nə olmasını soruşublar. Hər kəs bir şəkildə özünə soyad seçib. Atam o vaxtlar dərzi işi ilə məşğul olurmuş. Atama təklif ediblər ki, sən dərzisən və qayçı əlindən düşmür, bəlkə "Makas” sözünü də özünə soyad seçəsən. Bu fikirlə də atam razı olub və bizim soyadımızda Makas kimi rəsmiləşdirilib. 

 

Türkiyənin hər bir tərəfindən - qərbində də, şərqində də klassik yazarlar olub. Keçmişdən qaynaqlanan sözlü ədəbiyyat da olub. Hər iki tərəfin bugünümüzə tutduğu güzgüsü də var. Amma Türkiyədə vəziyyət elədir ki, insan türk dilini öyrəndiyi vaxt ədəbiyyatını da yavaş-yavaş öyrənmək istəyir. Necə ki, ingilis dili artıq məktəblərimizdə əsas xarici dil olaraq öyrənilir və uşaqlarımız da onların ədəbiyyatına maraq göstərir. Bax, türk dilində, ədəbiyyatında da vəziyyət belədir.       

Tək ədəbiyyatda deyil, hər şeydə, hər sahədə səhvlər var. Ədəbiyyatda da həmçinin. Türk ədəbiyyatında da yanlışlıqlar var. Hələ ötən əsrin 90-cı illərinə qədər, yəni SSRİ-nin süqutuna qədər Türiyədə də sağçı və solçu yazarlar mövcud idi. Əgər kimsə kənd həyatından, kimsə iş həyatından yazırdısa bu solçu hesab olunurdu. Digəri isə burjuaziya ədəbiyyatından, klassiklərdən yazırdı, elit təbəqə mövzularına toxunurdusa,  o, sağçı adlanırdı. Bir şəkildə ədəbiyyatda belə adlandırılmalar var idi. Solçular sağçıların yazdıqlarını oxumurdu və ya əksinə. Buna görə ədəbiyyatda parçalanmalar baş verirdi. Böyük sıxıntılar da başlanğıcını buradan götürürdü. Bütün problemlər bir-birimizdən soruşub oxumamağımızdan qaynaqlanırdı. Dialoq əksikliyi var idi. 

Son 15-20 il ərzində deyə bilərəm ki, Türkiyə ədəbiyyatı sahəsinə belə sıxıntılar, çətinliklər aradan qaldırılıb. Özəlliklə bu məsələdə gənclərə öz təşəkkürümü bildirirəm ki, sağ və solçular ayrılması haqqında olan mövzuları bu gün gündəmə gətirmirlər.

 

Ədəbiyyatda tək bir nəfəri bəyəndiyimi deyə bilmərəm. Çünki bu, düzgün olmaz. Hər bir yazarın özünəməxsus özəllikləri, xüsusiyyətləri, dəst-xətti var. Tək bir xüsusiyyətinə görə, kiminsə adını çəksəm bu mənim üçün çox böyük səhv olar. Amma mənim ən çox heyranı olduğum Məhəmməd Füzuli yaradıcılığıdır. Bunu hər yerdə rahatlıqla deyə bilirəm. Türkiyə ədəbiyyatında isə Yunus Əmrə yaradıcılığının mənim üçün xüsusi çəkisi var. Yunus Əmrənin üslubunda sadəlik, gözəllik özünü daha aydın şəkildə göstərir. O yazarın məndə yeri daha başqadır. Amma indiki gənc yazarların çoxları da mükkəmməl əsərlər yazıb ortaya çıxarırlar. Gənc yazarları da dəstək olmaq hər zaman lazımdır. 

Hər kəsin ədəbiyyat sahəsində tutduğu bir yol var. Buna görə də biz gedib kiməsə deyə bilmərik ki, sən bu sahədən yaz, istiqaməti dəyiş, bu düzgün olmaz. Ancaq hər yazar üçün və ən əvvəl bunun özümə deyirəm ki,  öncə dili təmiz bilmək, onun dərinliklərinə varmaq, ən xırda detallarına, təfərrüatına, nöqtəsinə, vergülünə qədər öyrənmək lazımdır.  Əvvəl ana dilini, həm də yaxşı, çox yaxşı öyrənmək lazımdır. Bunları bilmədən əgər bir yazar ədəbiyyat sahəsində yazmağa başlayırsa, onun üçün gələcəkdə çox böyük problemlər yaranacaq və o yarı yolda qalacaqlar. Dili yaxşı öyrəndikdən sonra o özü səni istiqamətləndirəcək ki, bu yol məhz sənin yolundur. Sən şair olmalısan, yazar olmalısan və s. Tək Azərbaycan və Türkiyə üçün deyil, eyni zamanda yeni yazmağa başlayan qələm adamı ilk növbədə hansı dil ailəsinə mənsubdursa, onu mükəmməl şəkildə araşdırmalıdır. Bu həmin yazarda mükəmməl bir yazı ortaya çıxarmaq üçün ən başlıca yoldur. Məhz uğur qazanmağın başlanğıcı da budur.