Daha çox problemlərlə qarşılaşan zaman "Cəmiyyət” sözü, məhfumu yada düşür. "Cəmiyyətin problemidir, cəmiyyət elədir-belədir” – deyib vəziyyətdən yaxşıca boyun qaçırdırıq. Amma yaşadığımız hər hansı hadisəninin qarşısını almağa qadir olduğumuzu anlamaq böyük faciələrə gedən yolu çox daralda bilər. Həm də əgər anlamlı olmaq cəmiyyətin inkişafına müsbət təsir edəcəksə... 

Misal üçün, bir nəfər küçənin ortasında dalaşır və vurub o birinin gözünü partladır. Kənardan keçən cəmiyyət fərdi – yəni bizlərdən birimiz bu hadisəni təbii hal kimi qiymətləndirib heç bir reaksiya vermədən ötüb gedirik. Bu hissi qorxu adlandırmaq olarmı? Yoxsa cəmiyyətdə bir-birinə yardım əli uzatmaqdan imtina etməyə hazırlaşan nəsilin formalaşmasıdır? 

Buna bənzər misallar çoxdur. Uşaq vaxtı dərsliklərdən oxuyardıq ki, "yaxşılığa yaxşılıq hər kişinin işidir, yamanlığa yaxşılıq nər kişinin işidir”. İndi belə deyil, hətta yaxşılığa yaxşılıqla cavab verərkən kimlərinsə gözündə "yüksəlmək” niyyəti güdür, özümüzü gündəmdə saxlamaq istəyirik. Əslində, sağ əlin verdiyini sol əl bilməməlidir axı. 

Fikrimcə, cəmiyyət o zaman formalaşır ki, bir fərdin zəif cəhətləri ilə mübarizə aparmağa digərinin gücü yetə bilsin və bu mübarizəsi ilə həm qarşısında duranı, həm özünü, həm də ətrafdakıları tərbiyələndirə bilsin. Bizdə necədir? Tutaq ki, hansısa bir oğlanın bir qızdan xoşu gəlir. Oğlan öz dostuna həmin qız haqqında danışır və bununla sanki ondan dəstək istəyir. Dostu nə edir? Ağızdan-ağıza eşitdiyi, göz ilə görmədiyi, sadəcə qulağı ilə eşitdiyi bir mənfi sözü dilinə gətirir: "Bilirsən, dost, o qız belədir. Əşşi neynirsən onu? Tükəzbandır”. 

"Tükəzban” – tarixən qızlarımıza, xanımlarımıza verilən ad olub, indi ayrı-ayrı cəmiyyət fərdləri bu sözdən aşağılayıcı, təhqir edici söz kimi istifadə edir. 

Əgər hər hansı sürücü qanun pozuntusu zamanı cərimələnirsə, onu ödəyirsə, bununla da o özünü "cəmiyyət”in gözündən salmış olur. Çünki sürücü "qaqaşlar”ı onun bu hərəkətini qorxaqlıq kimi qiymətləndirirlər. 

Cəmiyyətlə bağlı ən maraqlı nüanslardan biri müqayisələndirmələrdir. Birisi yaşadığı cəmiyyətin üstün olduğunu nümayiş etdirmək üçün söhbətə belə başlayır: "Bizim cəmiyyətə şükür, Afrikada elə cəmiyyət var ki, hələ də adam əti yeyir”. Sizcə, bu düzgün müqayisədirmi? Yaxud müqayisə ediləcək haldırmı? Cəmiyyət məkanından asılı olaraq formalaşan insan toplumudur. Onun müsbət və çatışmayan cəhətlərinin olması normaldır. Amma öz cəmiyyətindəki çatışmazlığını gizlətmək, özünə haqq qazandırmaq üçün digər bir cəmiyyətin mənfi xüsusiyyətini bayraq etmək, onda şükür tapmaq sizcə, düzgün müqayisələndirmədirmi?  

Yuxarıda sadaladığım və yaxud sadalaya bilmədiyim halları təsvir edərkən əlində sadə karandaş tutan karikaturaçı rəssam olmadığıma görə peşmançılıq çəkirəm. Bəlkə də 100, 200 cümlənin yerini verə biləcək bir rəsm çəkərdim və belə bir dəyərləndirmə yazardım: "No comment”.

"Bizim mahiyyətimiz təkrar-təkrar etdiyimiz hərəkətlərdir. Ona görə də mükəmməllik hərəkət deyil, vərdişdir” – Aristotelə məxsusdur bu fikir. Təəssüf ki, bu gün cəmiyyətimiz nə təkrar-təkrar etdiyi hərəkətlərin mahiyyətinə varır, nə də mükəmməl nəticə alınsın deyə hərəkətlərini vərdiş halına çevirir.